Εκτεταμένη εκδοχή ομιλίας στη Συνάντηση Εργασίας – Workshop με θέμα ΕΛΛΑΔΑ: «ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΝΟΣ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ» που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα την Τρίτη 9 Δεκεμβρίου 2014 από το Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών. Μίλησα ως εκπρόσωπος του Ινστιτούτου Ν. Πουλαντζάς στην τρίτη θεματική ενότητα με τίτλο «Για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο».
1. Ο όρος κοινωνικό συμβόλαιο συνήθως παραπέμπει σε μια κοινωνία η οποία αναζητά τους όρους διευθέτησης εσωτερικών κοινωνικών συγκρούσεων και ικανοποίησης αντιτιθέμενων ταξικών συμφερόντων με στόχο τη διαμόρφωση ενός ομαλού κοινωνικού περιβάλλοντος. Οι λαϊκές τάξεις διεκδικούν μεγαλύτερο μερίδιο στον παραγόμενο πλούτο στη βάση της κοινωνικής δικαιοσύνης αφού αυτές είναι που κατά βάση τον παράγουν και οι οικονομικές ελίτ διεκδικούν το ίδιο στη βάση του ότι αυτές αποτελούν τον κινητήριο μοχλό της οικονομίας από τη στιγμή που ελέγχουν τις κρίσιμες αποφάσεις στην οικονομία και την παραγωγή. Η συζήτηση περί κοινωνικού συμβολαίου επικεντρώνει συνήθως τον προβληματισμό στην αντιμετώπιση εσωτερικών ζητημάτων ως εάν η κοινωνία να μην αντιμετωπίζει θεμελιακούς κινδύνους και με στόχο την ευημερία και την πρόοδο ως εάν να μην διακυβεύεται η ύπαρξή της.
Η υπόθεση της δικής μου παρέμβασης είναι ότι σήμερα η ελληνική κοινωνία – όπως και άλλες κοινωνίες – βρίσκονται αντιμέτωπες με πρωτοφανείς και τεράστιες προκλήσεις αναφορικά με την ύπαρξη και τη φυσιογνωμία τους. Σε αυτό το πλαίσιο υποστηρίζω ότι το όποιο κοινωνικό συμβόλαιο και γενικότερα οποιαδήποτε προσπάθεια ρύθμισης εσωτερικών διενέξεων οφείλουν να ισχυροποιούν τη στιβαρότητα της κοινωνίας ώστε να μπορεί να αντιμετώπισει τις εν λόγω προκλήσεις. Η αριστερή διευθέτηση του κοινωνικού ζητήματος, ο ριζικός αναπροσανατολισμός της παραγωγής και της οικονομίας και η πραγματική δημοκρατία δεν αποτελούν σήμερα μόνο αιτήματα κοινωνικής δικαιοσύνης και ευημερίας – όπως έχουμε συνηθίσει να τα σκεφτόμαστε – αλλά κρίσιμες παράμετροι ώστε να μπορέσει η ελληνική κοινωνία να αντιμετωπίσει τους τεράστιους κινδύνους που την απειλούν. Αυτά τα αιτήματα δεν είναι “πολυτέλειες” περασμένων εποχών “παχιών αγελάδων” που δεν μπορούν να γίνουν ανεκτά στο σημερινό σκληρό παγκόσμιο περιβάλλον όπως ακούμε, αλλά αντιθέτως αποτελούν τους όρους για την επιβίωση της ελληνικής κοινωνίας σε αυτό το περιβάλλον. Μια ριζική ανακατανομή ισχύος από τις οικονομικές ελίτ προς τους πολίτες – με την έννοια του λόγου επί των κρίσιμων αποφάσεων – αποτελεί το έδαφος ενός κοινωνικού συμβολαίου ώστε η ελληνική κοινωνία να αποκτήσει τη στιβαρότητα που απαιτούν οι σημερινοί επικίνδυνοι καιροί.
2. Αναφέρω εν συντομία δύο κινδύνους για την ύπαρξη και τη φυσιογνωμία των σύγχρονων κοινωνιών που οφείλουν να διαμορφώνουν τον ορίζοντα των εναλλακτικών πολιτικών και κοινωνικών σχεδίων που έχει νόημα να εξετάζουμε αναζητώντας ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο σε αυτές τις συνθήκες.
Ο πρώτος είναι αυτό που ονομάζω απολυταρχία των αγορών. Μια σειρά από πολιτικές επιλογές και η εκδίπλωση οικονομικών τάσεων στις οποίες δεν θα αναφερθώ διαμορφώνουν σήμερα μια παγκόσμια πραγματικότητα σύμφωνα με την οποία οι κοινωνίες στερούνται της πρόσβασης σε κρίσιμες αποφάσεις. Ποικίλες συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου και όχι μόνο που εν κρυπτώ προωθούνται σήμερα, η αρχιτεκτονική της ΕΕ, πάσης φύσεως μνημονιακές πολιτικές κοκ καταργούν τις ούτως ή άλλως ισχνές δημοκρατικές διαδικασίες αποκλείοντας τους λαούς από κάθε λόγο επί αποφάσεων που καθορίζουν με δραματικό τρόπο την πορεία των κοινωνιών τους.
Η νεοφιλελεύθερη ευρωπαϊκή στρατηγική συνιστά μονομερή αθέτηση βασικών καταστατικών μεταπολεμικών (μεταπολιτευτικών για τη χώρα μας) δεσμεύσεων μεταξύ των ελίτ και των λαϊκών τάξεων με ορίζοντα την πλήρη ακύρωση της δημοκρατικής “ανωμαλίας”, δηλαδή της βαθμιαίας εισόδου των λαϊκών τάξεων στην πολιτική, της αξίωσης λόγου και επιρροής επί των κρίσιμων αποφάσεων. Αυτό που διακυβεύεται είναι η φυσιογνωμία της κοινωνίας και έννοιες όπως ελευθερία, δημοκρατία, λαϊκή κυριαρχία, αξιοπρέπεια. Πρόκειται για μια γιγαντιαία επιχείρηση απόρριψης τεράστιων τμημάτων πληθυσμού εκτός κοινωνίας με την έννοια της συμμετοχής στην παραγωγή και πρόσβασης σε κρίσιμες αποφάσεις, βασικά αγαθά και ελευθερίες. Η αποσύνθεση των κοινωνιών και η μετατροπή των πολιτών σε πλήθη χωρίς δικαιώματα και λόγο αποτελεί τον ορίζοντα της απολυταρχίας των αγορών.
Πιο συγκεκριμένα, στην Ελλάδα η πολιτική της λιτότητας τα τελευταία χρόνια έχει κλονίσει επικίνδυνα τη διοικητική δομή της χώρας υπονομεύοντας κρίσιμες επιχειρησιακές ικανότητες αναγκαίες για την υπόσταση του κράτους, τη διασφάλιση της λαϊκής κυριαρχίας και τη δυνατότητα αντιμετώπισης έκτακτων καταστάσεων. Στην Ελλάδα σήμερα είμαστε αντιμέτωποι με μια κοινωνία σε αποσύνθεση, μια καταρρέουσα οικονομία, μια πληγωμένη δημοκρατία και ένα αποδιοργανωμένο κράτος.
Το πρόβλημα δεν είναι όμως μόνο η αποστέρηση και ο αποκλεισμός, η κοινωνική παρακμή και η οπισθοδρόμηση. Το πρόβλημα είναι ότι κρισιμότατες αποφάσεις για το μέλλον των κοινωνιών αλλά και του πλανήτη ακόμη αποτελούν αποκλειστική αρμοδιότητα των αγορών, δηλαδή κάποιων οικονομικών ελίτ τα κριτήρια των οποίων και η στόχευση δεν συνάδουν με τη διατηρησιμότητα πόσο μάλλον με τη βελτίωση των ανθρώπινων κοινωνιών. Υποβάθμιση υποδομών και παραγωγικών δομών, διαταραχές στη διατροφική αλυσίδα, περιβαλλοντική ανισορροπία, εξάντληση φυσικών πόρων, πτώση βιοτικού, μορφωτικού και αξιακού επιπέδου, νέες τεχνολογικές προκλήσεις κοκ διαμορφώνουν έναν απαιτητικό καμβά τη συνθετότητα και τη σπουδαιότητα του οποίου δεν μπορούν καν να αντιληφθούν οι οικονομικές ελίτ λόγω του κοντόθωρου προσανατολισμού στο γρήγορο κέρδος και την επικράτηση στον ανταγωνισμό. Βρισκόμαστε στην εξαιρετικά δυσχερή θέση οι κοινωνίες να οδηγούνται σε τρομακτικά αδιέξοδα με αυτούς που τα προκαλούν και έχουν τα “ινία” των κοινωνιών να ανήκουν σε μια αποξενωμένη από τις κοινωνίες κάστα, ο ορίζοντας της οποίας δεν επιτρέπει καν να τεθούν ζητήματα μακροπρόθεσμων επιπτώσεων, σχεδιασμού, σύνθετης προσέγγισης και σοβαρής αντιμετώπισης.
Ο δεύτερος κίνδυνος είναι οι έντονες γεωπολιτικές αναταράξεις και οι αυξανόμενες πολεμικές εμπλοκές. Η αλλαγή συνόρων στην Ουκρανία, επί ευρωπαϊκού εδάφους, με τις κυρίαρχες δυνάμεις στην Ήπειρο να πρωταγωνιστούν αρνητικά με τον πιο επίσημο τρόπο σε αυτή την εξέλιξη σηματοδοτεί την αθέτηση της καταστατικής μεταπολεμικής δέσμευσης για τη μη αλλαγή συνόρων στην Ευρώπη (η περίπτωση του Κοσσόβου μπορεί να θεωρηθεί ως πρόδρομο φαινόμενο). Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει κατώφλι στο πού μπορεί να οδηγηθούν τα πράγματα και συνεπώς το αίτημα για σοβαρό σχεδιασμό και στιβαρότητα από τη μεριά της ελληνικής κοινωνίας γίνεται ακόμη πιο επιτακτικό.
3. Τι σημαίνει όμως στιβαρή κοινωνία; Ένα πρώτο χαρακτηριστικό είναι η ικανότητά της να ελέγχει κρίσιμες αποφάσεις που αφορούν την πορεία της. Δηλαδή, στιβαρή κοινωνία είναι μια ελεύθερη κοινωνία ή τουλάχιστον μια κοινωνία που επιχειρεί με επιδεξιότητα, σοβαρότητα και συντεταγμένο τρόπο να ανακτήσει τον έλεγχο στρατηγικών τομέων που της δίνουν τη δυνατότητα να σχεδιάσει την πορεία της. Αυτός ο δρόμος είναι ένας δρόμος σύγκρουσης με τις υπερεθνικές ελίτ και δομές που σφετερίζονται σήμερα τις κρίσιμες αποφάσεις, αλλά και με μέρος των εγχώριων ελίτ που έχουν συνηθίσει σε ένα καθεστώς αυθαιρεσίας και σε ένα σχεδιασμό που δεν αφορά το μέλλον της κοινωνίας αλλά τα στενά συμφέροντά τους.
Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η θεσμική και όχι μόνο οργάνωση της κοινωνίας ώστε να διαμορφωθούν οι δημόσιες δομές όπου θα λαμβάνει χώρα α) η απαραίτητη μελέτη των εξελίξεων και των νέων δεδομένων και β) θα σχεδιάζονται οι επιμέρους στρατηγικές. Επιπρόσθετα, απαιτούνται δομές δημόσιας πολιτικής οι οποίες θα συντονίζουν και θα ελέγχουν τις κοινωνικές δυνάμεις που υλοποιούν τις σχετικές πολιτικές. Αναφέρομαι σε ινστιτούτα μελετών ποικίλων ζητημάτων (υποδομές, διατροφή, κλαδική πολιτική, παραγωγικά πρότυπα, ενεργειακός σχεδιασμός, γεωπολιτική, Βαλκάνια, Μεσόγειος κοκ), δημόσιους φορείς, οργανισμούς και τοπικούς θεσμούς που σχεδιάζουν και συντονίζουν με γνώμονα τη στιβαρότητα της χώρας μπροστά στις σημερινές προκλήσεις. Αυτές οι θεσμίσεις θα αποτελέσουν τα μάτια, το μυαλό και τα χέρια μιας κοινωνίας που θέλει να ορίζει την τύχη της.
Ένα τρίτο χαρακτηριστικό είναι η ριζική αλλαγή νοοτροπίας με την οποία ασκείται η δημόσια πολιτική σε αυτή τη χώρα με την ευρεία έννοια. Σήμερα από τη μια έχουμε τη νοοτροπία των “αεριτζήδων” και των “κολλητών” που παρασιτούν χωρίς να προσφέρουν καμιά σοβαρή υπηρεσία στην κοινωνία και από την άλλη έχουμε τη νεοφιλελεύθερη εμμονή στο βραχυπρόθεσμο κέρδος και το επιμέρους συμφέρον αδιαφορώντας για τις μακροπρόθεσμες και ευρύτερες κοινωνικές και όχι μόνο συνέπειες. Απέναντι σε αυτές τις ανώριμες και ασόβαρες νοοτροπίες – ιδιαίτερα αν τις δει κανείς κάτω από το πρίσμα της καταστροφής που έχουν προκαλέσει και την πλήρη ακαταλληλότητά τους μπροστά στις δυσκολίες που έχουμε σήμερα – οφείλουμε να καλλιεργήσουμε μια νοοτροπία υπευθυνότητας, σεβασμού του δημόσιου συμφέροντος, εργατικότητας, αφοσίωσης και προπαντώς σοβαρότητας και συντεταγμένου μακροπρόθεσμου σχεδιασμού. Η εγκαθίδρυση μιας τέτοιας προσέγγισης για τη διαχείριση πάρα πολύ κρίσιμων θεμάτων για το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας απαιτεί σφοδρή και καθολική σύγκρουση με τις κατεστημένες νοοτροπίες, τα νεοφιλελεύθερα ιδεολογήματα και την κοντόθωρη λογική των οικονομικών ελίτ, μια σύγκρουση που δεν περιγράφεται εύκολα στα προγράμματα και αφορά όχι μόνο το περιεχόμενο της πολιτικης αλλά και τον τρόπο άσκησής της.
4. Άφησα για το τέλος το πιο κρίσιμο χαρακτηριστικό μιας στιβαρής κοινωνίας. Συνηθίζουμε να λέμε ότι η Ελλάδα είναι μια αδύναμη χώρα ή όταν αναφερόμαστε στις δυνατότητές της σκεφτόμαστε τη γεωπολιτική της θέση, τον φυσικό της πλούτο κοκ. Όμως, το ισχυρότερο όπλο για τη στιβαρότητα της Ελλάδας – και παρομοίως όλης της Ευρωπής – είναι μια πολιτική λογική που έχει στο επίκεντρό της τη μεγαλύτερη πλουτοπαραγωγική πηγή της: το ανθρώπινο δυναμικό της. Για μια σειρά ιστορικούς και πολιτισμικούς λόγους στους οποίους δεν θα αναφερθώ, στην ελληνική κοινωνία – αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές – τεράστιοι πόροι έχουν επενδυθεί στην ανάπτυξη (μορφωτική, πολιτισμική, πολιτική κ.ο.κ.) των πολιτών. Οι Έλληνες πολίτες φέρουν τεράστιο απόθεμα δυνατοτήτων –παρά τη λυσσαλέα επιχείρηση υποβάθμισής τους σε όλα τα επίπεδα τις τελευταίες δεκαετίες–, το οποίο αποτελεί το πιο πολύτιμο γεωπολιτικό πλεονέκτημα της χώρας. Για όποιον και όποια δεν έχει τυφλωθεί από τη λογική του κέρδους και του ανταγωνισμού, είναι εντελώς προφανές ότι η νεοφιλελεύθερη στρατηγική όχι μόνο δεν μπορεί να συλλάβει καν αυτό το τεράστιο ιστορικό και πολιτισμικό κοίτασμα δυνατοτήτων ως το κομβικό πλεονέκτημα για την ελληνική κοινωνία, αλλά αντιθέτως επιστρατεύει όλες τις δυνάμεις της στην ολοσχερή καταστροφή του.
Αντιθέτως, μια πολιτική λογική που βασίζεται στη συνεργασία και τη δημοκρατία, είναι σε θέση να ξεκλειδώσει τις τεράστιες δυνατότητες που διαθέτει ο λαός μας. Η φυσιογνωμία μιας περιοχής που φαίνεται να υποβαθμίζεται με βάση τα συμβατικά γεωπολιτικά μεγέθη αλλάζει εντελώς αν συμπεριλάβουμε το στοιχείο των δυνατοτήτων των πολιτών ως αυτόνομων υποκείμενων με δυνατότητες απόφασης και όχι απλώς ως εργατικών υποζυγίων υπό τις εντολές τρίτων. Μεταφέροντας τις αποφάσεις στους πολίτες, εμπεδώνοντας δομές δημόσιας πολιτικής όπου τον πρώτο ρόλο θα τον έχουν οι ίδιοι και οι δυνατότητές τους και συντονίζοντας τη δική τους δραστηριότητα, η Ελλάδα θα είναι σε θέση να αξιοποιήσει στο μάξιμουμ αυτές τις ενσωματωμένες στους ανθρώπους δεξιότητες και ικανότητες. Μια ώριμη και συντεταγμένη κοινωνική οργάνωση βασισμένη στη λογική της συνεργασίας και της δημοκρατίας μπορεί να αντιμετωπίσει τις μεγάλες προκλήσεις
5. Στο έδαφος των παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι ένα κοινωνικό συμβόλαιο που σκοπό έχει να ενισχύσει τη στιβαρότητα της κοινωνίας απέναντι στις επικίνδυνες προκλήσεις που έχουμε μπροστά μας, δεν είναι μια απλή συμφωνία ανάμεσα σε κοινωνικούς εταίρους. Το μέλλον της Ελλάδας περνάει μέσα από τη ριζική μετατόπιση ισχύος από τις οικονομικές ελίτ προς τους πολίτες. Όμως, τι είδους κοινωνικό συμβόλαιο είναι αυτό αν οι οικονομικές ελίτ δεν συναινέσουν να απωλέσουν μέρος της ισχύος και του πλούτου τους; Η απάντηση είναι ότι το κοινωνικό συμβόλαιο που περιέγραψα συνιστά αναγκαία συνθήκη για να έχει η ελληνική κοινωνία κάποια ελπίδα, και απέναντι στους κινδύνους που αντιμετωπίζουμε τίθεται ένα κομβικό ερώτημα: έχουν οι οικονομικές ελίτ την οποιαδήποτε αίσθηση κοινής μοίρας με τον ελληνικό λαό ή όχι; αν έχουν τότε δεν θα είναι εύκολο για τους οικονομικά ισχυρούς αυτού του τόπου να αποφύγουν να αναλάβουν τις δικές τους ευθύνες σε μια τόσο κρίσιμη ιστορική στιγμή. Αν από την άλλη δεν έχουν την αίσθηση της κοινής μοίρας με τον λαό μας και αδιαφορούν για την τύχη του τότε αυτοαποκλείονται από πιθανό συμβαλλόμενο μέρος ενός τέτοιου κοινωνικού συμβολαίου και πλέον αυτό αφορά όλους τους υπόλοιπους, την πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας των οποίων η μοίρα μας είναι κοινή.
Ισχυρίζομαι ότι υπάρχουν τεράστια περιθώρια για τη διαμόρφωση μιας πλατιάς συμμαχίας για την προώθηση αυτού του είδους της πολιτικής λογικής: το σύνολο των λαϊκών τάξεων που σήμερα καταδικάζονται σε μια ζωή χωρίς αξιοπρέπεια, πολίτες που θέλουν μια ώριμη και ορθολογική Ελλάδα, πολίτες που πιστεύουν σε αξίες και αρετές όπως η δημοκρατία και η λαϊκή κυριαρχία, η εργατικότητα, η δημιουργικότητα, η συνεργασία, πολίτες που πιστεύουν σε μια κοινωνία πραγματική κοινότητα με δεσμούς αλληλεγγύης και συντροφικότητας ως προϋπόθεση της ατομικής ευτυχίας. Υπάρχουν σήμερα όλες οι προϋποθέσεις ώστε μια μεγάλη συμμαχία των πολιτών να αποκτήσει την απαραίτητη πολιτική και κοινωνική ισχύ προκειμένου να αναχαιτίσει τις νεοφιλελεύθερες οικονομικές και πολιτικές ελίτ και το σχέδιό τους, το οποίο πέρα από όλα τα άλλα πλήττει ευθέως την χειραφετητική κληρονομιά και τις δημοκρατικές παραδόσεις του λαού μας καταδικάζοντάς τον σε βαθιά παρακμή. Η νεοφιλελεύθερη στρατηγική συνιστά προσωπική προσβολή για κάθε πολίτη αυτής της χώρας. Αυτή η προσβολή και πρέπει και μπορεί να τελειώσει.
Ανδρέας Καρίτζης 