Δεν είναι υπερβολή να ισχυριστούμε ότι τα «κοινά» είναι μια από τις έννοιες με πολύ μεγάλη ταχύτητα διάχυσης ανάμεσα σε όσους και όσες –με διαφορετικές προσεγγίσεις– επιχειρούν να συγκροτήσουν αντιστάσεις, αλλά και να αντιπαρατεθούν δημιουργικά στη ριζική αναδόμηση των ανθρώπινων κοινωνιών σήμερα.
Το ερώτημα είναι αν η έννοια των κοινών είναι γόνιμη στη μεταβατική περίοδο που έχουμε εισέλθει. Δεν αναμένουμε από μια έννοια μια εύκολη και γρήγορη λύση των σημερινών αδιεξόδων, ούτε να αναγορευτεί η έννοια των κοινών σε κάποιου είδους «μαγικό κλειδί», που από μόνη της θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για τη ριζική αλλαγή πορείας που απαιτείται σήμερα.
Σε συνθήκες όπου οι ελίτ δεν δεσμεύονται από τη δημοκρατική έκφραση της λαϊκής βούλησης και οι βασικές λειτουργίες των κοινωνιών ελέγχονται από θεσμούς στους οποίους οι πολίτες δεν έχουν πρόσβαση, η απελευθέρωση των κοινωνιών και η αποκατάσταση της δημοκρατίας δεν μπορεί πλέον να βασίζεται μόνο στην παραδοσιακή αγωνιστική πολιτική πρακτική. Από την άλλη, αμέτρητες πρωτοβουλίες και εγχειρήματα στο κοινωνικό πεδίο εμφανίζονται αδύναμα, περιθωριακά, απομονωμένα και αποσπασματικά, αντιμετωπίζοντας τις ίδιες δυσκολίες ξανά και ξανά. Δεν φαίνεται να διαθέτουν την «κρίσιμη μάζα» για την απαραίτητη αλλαγή κλίμακας και τη διαμόρφωση ολοκληρωμένων λειτουργικών κυκλωμάτων που θα μπορούσαν να αναβαθμίσουν την επιρροή τους στη γενική πορεία των σύγχρονων κοινωνιών.
Η έννοια των κοινών, λοιπόν, μπορεί να φανεί χρήσιμη με πολλούς τρόπους και σε πολλά επίπεδα στην απαιτητική επανεπινόηση των οργανωσιακών μορφών, των νοοτροπιών, της πολιτικής φαντασίας και μεθοδολογίας που έχουμε ανάγκη. Για να καταστεί χρήσιμο και γόνιμο το πλέγμα ιδεών και εννοιών γύρω από τα κοινά, πρέπει να έχουμε κατά κατά νου ότι δεν πρόοκειται για ένα πλήρως ανεπτυγμένο σύστημα. Είναι μάλλον ένα πορώδες και ανοικτό πλέγμα αρχών, πρακτικών και εννοιών.
Ο «πλούτος» των κοινών
Τα τελευταία χρόνια έχουν αναδυθεί πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες προσέγγισης των κοινών. Το βιβλίο του Ντέιβιντ Μπόλιερ [David Bollier] παρέχει μια σύντομη και απλή εισαγωγή στην έννοια των κοινών όπως αυτή αναδύεται σε ποικίλα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας. Όπως είναι φυσικό, αναπτύσσεται μια έντονη συζήτηση διεθνώς για το ποια οπτική γωνία –ή έμφαση σε μια ορισμένη πτυχή των κοινών– είναι πιο δυναμική για την αναβάθμιση των κινημάτων αντίστασης, λιγότερο ή περισσότερο ενσωματώσιμη, κατάλληλη για την προώθηση ενός εναλλακτικού και ανταγωνιστικού παραδείγματος κ.ο.κ. Ωστόσο, αντι να επιδοθούμε σε μια διαδικασία σύγκρισης διαφορετικών οπτικών, θα πρότεινα να επιδιώξουμε τον εντοπισμό εκείνων των στοιχείων περί κοινών που αναδεικνύει η κάθε οπτική γωνία και πώς θα μπορούσαν αυτά να είναι χρήσιμα για τη διαμόρφωση μιας στρατηγικής επιβίωσης και χειραφέτησης.
Τα κοινά απέκτησαν μια δυναμική τα τελευταία χρόνια χάρη στην πολύχρονη και συστηματική εργασία της Έλινορ Όστρομ, η οποία μελέτησε συστήματα διαχείρισης πόρων κοινής δεξαμενής (commons pool resources) σε παραδοσιακά δομημένες κοινότητες. Η μελέτη της ανανέωσε το ενδιαφέρον για τα κοινά ως ένα τεχνικό σύστημα διαχείρισης πόρων που διαφοροποιείται από τις αρχές οργάνωσης και τη μεθοδολογία συστημάτων διαχείρισης που βασίζονται είτε στην αγορά είτε στο κράτος.
Επίσης, η έννοια των κοινών αναπτύχθηκε στο πεδίο της ψηφιακής τεχνολογίας, και συγκεκριμένα στις κοινότητες και τις πρακτικές γύρω από το ανοικτό/ελεύθερο λογισμικό. Σήμερα έχει επεκταθεί σε πεδία όπως η συλλογική.δημοκρατική διαχείριση μαζικών δεδομένων, τα συστήματα διαχείρισης ανοικτών δεδομένων και ανοικτού υλικού, κατανεμημένα ψηφιακά χρηματοοικονομικά συστήματα κ.ο.κ.
Όπως συχνά τονίζει ο Μπόλιερ στο βιβλίο του, με νηφαλιότητα και χωρίς μεγαλοστομίες, η έννοια των κοινών προσανατολίζει στη διερεύνηση και ανάπτυξη θεσμών, ρυθμίσεων και κανόνων για μια μετα-καπιταλιστική κοινωνική και θεσμική οργάνωση, θέτοντας στο επίκεντρο της προσοχής το προφανές: η κυριαρχία της λογικής του κέρδους και του ανταγωνισμού δεν μπορεί να αποτελέσει τον πυρήνα των νοητικών και οργανωσιακών μορφών που απαιτούνται για την αντιμετώπιση των σημερινών προκλήσεων για τις κοινωνίες μας και την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Αυτή η επιλογή είναι κεφαλαιώδης, καθώς φέρνει στην επιφάνεια την πρόκληση ανάπτυξης θεσμίσεων, συστημάτων διαχείρισης και παραγωγής και τύπων διακυβέρνησης που είναι σχετικότερες με τις σημερινές συνθήκες.
Επίσης, η νομική διάσταση των κοινών επερωτά θεμελιακές κατηγορίες του νομικοφιλοσοφικού υποβάθρου της νεωτερικότητας. Η έννοια των κοινών δεν μπορεί να βρει τη θέση της σε μια νομική κοσμοθεώρηση, όπου το δικαίωμα αποτελεί κατηγόρημα που αποδίδεται σε άτομα και η ατομική ιδιοκτησία αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της αρχετυπικής σύλληψης της κοινωνίας.
Επιπρόσθετα, η συζήτηση περί κοινών, θέτοντας στο επίκεντρο του προβληματισμού ζητήματα που σχετίζονται με τα αδιέξοδα της σύγχρονης ζωής, προσανατολίζει την προσοχή στην υπαρξιακή ανάγκη των ανθρώπων για συλλογικό νόημα και ανθρώπινη επαφή, πτυχές που το κράτος και η αγορά, όπως έχουν εξελιχθεί σήμερα, δεν είναι σε θέση να προσφέρουν. Η διαχείριση των κοινών είναι µια άλλη µορφή διαχείρισης των κοινωνικών σχέσεων.
Η ενθυλάκωση της οικονομικής δραστηριότητας σε πιο εύρωστα συστήματα διαχείρισης των κοινών, που περιλαμβάνουν περισσότερες διαστάσεις των ανθρώπινων σχέσεων (πέραν αυτής της απρόσωπης συνδιαλλαγής), φαίνεται να είναι πιο σχετικά με τις ανάγκες της περιόδου: για παράδειγμα, οι περίφημες εξωτερικότητες της καθιερωμένης οικονομικής πρακτικής –οι οποίες έχουν οδηγήσει σε παραγωγικές τερατογενέσεις και καταστροφές χωρίς προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία– τοποθετούνται στο επίκεντρο των συστημάτων διαχείρισης των κοινών.
Υπό προϋποθέσεις, η επεξεργασία και περαιτέρω ανάπτυξη τέτοιων συστημάτων διαχείρισης μπορούν να ενδυναμώσουν παραγωγικές νοοτροπίες και πρακτικές ευθέως αντιθετικές με τη λογική του κέρδους και του ανταγωνισμού. Οι εν λόγω νοοτροπίες και πρακτικές με τη σειρά τους είναι σε θέση να αναμετρηθούν με τις συνέπειες της καταστροφικής επίδρασης της λογικής του κέρδους και του ανταγωνισμού στις κοινωνίες μας και το περιβάλλον.
Η έννοια των κοινών άλλοτε σχετίζεται με συστήματα διαχείρισης, άλλοτε με τις κοινωνικές σχέσεις, άλλοτε με βαθύτερα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά (δίπολο ατομικό/συλλογικό, επιμέρους/καθολικό κ.ο.κ) και άλλοτε με κοινωνικές θεσμίσεις. Η έννοια των κοινών συναντά το συνεταιριστικό κίνημα και την αλληλέγγυα οικονομία, αναμετριέται με την έννοια της αξίας και το ρόλο του χρήματος, διαλέγεται με ιθαγενικά και άλλα μη νεωτερικά συστήματα αξιών και τύπους ορθολογικότητας, και φωτίζει υπαρκτές αλλά παραγνωρισμένες και υποτιμημένες νεωτερικές και προ-νεωτερικές λογικές, έξεις και νοοτροπίες που είναι ενεργές στις σύγχρονες κοινωνίες.
Η έννοια των κοινών –όσο παραμένει πορώδης και ανοικτή– δείχνει να αλληλεπιδρά με ζητήματα απολύτως καίρια σε μια πορεία εναγώνιας αναζήτησης μιας νέας αγωνιστικής μορφής ζωής σε έναν κόσμο που κλυδωνίζεται: η λειτουργικότητα στη μικροκλίμακα συλλογικών διαδικασιών, η διασύνδεση επιμέρους πρωτοβουλιών σε ολοκληρωμένα κυκλώματα, το ερώτημα της θεσμικής οργάνωσης και της διακυβέρνησης με αποκεντρωμένο, δημοκρατικό, συμμετοχικό τρόπο, η αλληλεπίδραση με το κυρίαρχο οικονομικό κύκλωμα, η αναμέτρηση με νέες τεχνολογικές εξελίξεις κ.ο.κ. Αυτά τα ζητήματα δεν είναι προβλήματα και αδυναμίες της έννοιας των κοινών: είναι ζητήματα ζωτικής σημασίας για την επιβίωσή μας – και η έννοια των κοινών μάς βοηθάει να τα αναγνωρίσουμε και να αναμετρηθούμε μαζί τους. Η έννοια των κοινών είναι μια πρόκληση να επανεκπαιδεύσουμε το βλέμμα μας στις εξελίξεις γύρω μας.
Χειραφέτηση και κοινά
Όσοι και όσες με διάφορους τρόπους, με διαφορετικές καταγωγές και αφετηρίες, για διαφορετικούς λόγους και με διαφορετικές αφορμές αναλαμβάνουν την ευθύνη να αντισταθούν στην εξόντωσή τους και στην παρακμή των κοινωνιών τους, είναι εκείνοι και εκείνες που, για να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις του αγώνα, ήδη διερευνούν νέες μορφές, κατευθύνσεις, μεθοδολογίες και πρακτικές. Ταυτόχρονα, ζούμε σε μια περίοδο όπου η ταχύτητα των εξελίξεων σε διάφορους τομείς «τσιτώνει» τις κοινωνίες, με αποτέλεσμα να διευρύνεται η απόσταση μεταξύ εκτεταμένων τμημάτων που αποκλείονται πολλαπλώς και έχουν μικρή ως ελάχιστη πρόσβαση στη γνώση και την πληροφορία, και εκείνων των στρωμάτων που επίσης καταπιέζονται και ασφυκτιούν, αλλά διατηρούν κάποια πρόσβαση στην εργασία, τη γνώση και την πληροφορία. Μόνο μια σύνθετη πολιτική στρατηγική που θα ενοποιήσει αυτές τις «φυλές» των προς εξόντωση πληθυσμών θα μπορέσει
α) να αντιπαρατεθεί αποτελεσματικά με τις ελίτ για να αναχαιτίσει τη σημερινή πορεία των πραγμάτων,
β) να συμβάλει στην επιβίωση εκτεταμένων τμημάτων του πληθυσμού που αφήνονται στη μοίρα τους και
γ) να αναπτύξει μια στρατηγική χειραφέτησης ικανή να αντιμετωπίσει τα εκρηκτικά σημερινά αδιέξοδα των σύγχρονων κοινωνιών και της ανθρωπότητας στο σύνολό της.
Η έννοια των κοινών μπορεί να συμβάλει –υπό προϋποθέσεις και την κατάλληλη μεθοδολογία– στη διαμόρφωση ενοποιητικών διεργασιών. Η έννοια των κοινών εμφιλοχωρεί στον λόγο και την πρακτική –με διαφορές και αποκλίνουσες συνδηλώσεις– ιθαγενικών κινημάτων, κινημάτων διεκδίκησης γης, περιβαλλοντικών κινημάτων, κινημάτων για την ψηφιακή ελευθερία και την ανοικτότητα, κινημάτων πόλης, κινημάτων αντίστασης στην εμπορευματοποίηση/ιδιωτικοποίηση και κινημάτων ανάκτησης υπό δημοκρατικό κοινωνικό έλεγχο πόρων και υποδομών – από τη γη και το νερό μέχρι τη γνώση, την πληροφορία, τους δημοσίους χώρους. Κι αυτό, καθώς παρέχει έναν τρόπο να τεθούν ηθικά και πολιτικά ζητήματα που η συμβατική πολιτική τείνει να αγνοεί ή να απωθεί.
Επιπρόσθετα, η γλώσσα των κοινών παρέχει χρήσιμα εργαλεία για τη συγκρότηση ενός ευρύτερου οράματος που θα επιτρέψει σε όσους και όσες πλήττονται με διαφορετικούς τρόπους από την απολυταρχία της αγοράς να αναγνωρίσουν την κοινή τους μοίρα, να αναπτύξουν μια κοινή αφήγηση, να καλλιεργήσουν δεσμούς αλληλεγγύης, συντονισμού και συνεργασίας. Και, γιατί όχι, να οικοδομήσουν συστάδες λειτουργικών εναλλακτικών παραγωγικών διαδικασιών και κοινωνικών θεσμίσεων που διέπονται από μια διαφορετική λογική. Με άλλα λόγια, η γλώσσα των κοινών μπορεί να συμβάλει στη σύγκλιση αντιστάσεων, κριτικών φωνών και λειτουργικών παραδειγμάτων.
Η έννοια των κοινών μπορεί να συμβάλει στην αναζωογόνηση της πολιτικής φαντασίας. Εστιάζοντας στη συλλογική χρήση και διαχείριση κοινών πόρων, και επεκτείνοντας ακτινωτά μια τέτοια προσέγγιση σε άλλες δραστηριότητες, η έννοια των κοινών μας «σπρώχνει» να σκεφτούμε, να πειραματιστούμε και να διερευνήσουμε ολοκληρωμένα μοντέλα συντονισμού, μεθόδους και θεσμίσεις δημοκρατικού σχεδιασμού που άπτονται νέων τρόπων διακυβέρνησης στη μικρο- και μακρο- κλίμακα, και τη λειτουργική συνάρθρωση «κυττάρων» μιας άλλης λογικής στο τοπικό, περιφερειακό και διαπεριφερειακό επίπεδο. Δικτυώσεις και διασυνδέσεις μεταξύ εγχειρημάτων διαχείρισης των κοινών μπορούν να μας παράσχουν μια ζωτική υποδομή για την ανάδυση μιας νέας κοινωνικής αυτονομίας, η οποία θα αυξήσει την ανθεκτικότητα των ανθρώπων χωρίς οικονομική ισχύ και θα θέσει τις βάσεις για μια πολιτική στρατηγική με πολύ διευρυμένους ορίζοντες.
Ανδρέας Καρίτζης 